Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 75 жылдығы

Соғыс басталуы

1941 жылдың 22 маусымында 2:30 және 3:00 сағаттардың арасында (В. М. Молотовтың кейінгі естеліктеріне сәйкес уақыт[55][56]) немесе 5:30-да (сол күні Молотовтың радио бойынша сөйлеген сөзінде айтылғандай[57]), КСРО-дағы Германия елшісі В. Шуленбург КСРО Сыртқы істер халық комиссары В. М. Молотовқа келіп, мазмұны Кеңес үкіметі Германиядағы және ол басып алған елдерде бүлікшілік саясатты жүргізгені туралы мәлімдеме жасады, Германияға қарсы бағытталған сыртқы саясатты Германия шекарасындағы барлық әскерлер толық жауынгерлік дайындықта". Арыз мынадай сөздермен аяқталды: "Фюрер сол себепті герман қарулы күштеріне бұл қатерге өздерінің иелігіндегі барлық құралдармен қарсы тұруға бұйрық берді"[57]. Нотамен бірге ол Риббентроп Деканозовқа берген құжаттармен ұқсас құжаттар жиынтығын табыс етті. КСРО соғысын сол күні Италия мен Румыния жариялады; Словакия-23 маусым.

1941 жылы 22 маусымда 3: 06 Қара теңіз флотының штаб бастығы контр-адмирал Иван Елисеев КСРО әуе кеңістігіне басып кірген Герман ұшақтары бойынша от ашуға бұйрық берді.

3: 07 ж. К. Жуков ұрыс қимылдарының басталуы туралы алғашқы хабар алды [59].

1941 жылы 22 маусымда Германияның КСРО-ға кіруі басталды. 4: 00-де империялық Сыртқы істер министрі Риббентроп Берлиндегі кеңес елшісі Деканозовқа соғысты жариялау туралы нотаны және оған үш қосымшаны тапсырды:" Германия Ішкі істер министрі, рейхсфюрер СС және Германия полициясының өкілі Герман Үкіметіне Германияға және Ұлттық-социализмге қарсы бағытталған КСРО диверсиялық жұмысы туралы баяндама", "Германия Сыртқы істер министрлігінің Кеңес үкіметінің саяси үгіт-насихат және насихаттау туралы баяндамасы", " Герман армиясының Жоғарғы қолбасшылығының Герман үкіметіне кеңес әскерлерінің Германияға қарсы шоғырлануы туралы 1941 жылдың 22 маусымында артиллериялық және авиациялық дайындықтан кейін неміс әскерлері КСРО шекарасынан өтті.

Сол күні румын және неміс әскерлері шыбықты үдетіп, Дунайды үдетуге тырысты, бірақ Кеңес әскерлері оларға мұны бермеді және тіпті румын аумағында плацдармаларды басып алды. Алайда, 1941 жылдың шілде — қыркүйек айларында румын әскерлері неміс әскерлерінің қолдауымен Днестра мен Оңтүстік Буганың барлық Бессарабияны, Буковинаны және өзен аралығын басып алды (Толығырақ қараңыз: Молдавиядағы шекара маңындағы шайқастар, Екінші дүниежүзілік соғыста Румыния).

Балғалардың күннің 12 сағатында 22 маусымда КСРО азаматтарына ресми үндеумен радио арқылы сөз сөйледі, Германияның КСРО-ға шабуылы туралы хабарлай отырып және Отан соғысының басталғандығы туралы жариялай отырып.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1941 жылғы 22 маусымдағы Жарлығына сәйкес 23 маусымнан бастап 17 әскери округте 14 жастағы (1905-1918 жылдары туылған) әскери міндеттілерді жұмылдыру жарияланды. Қалған үш округте — Забайкальск, ортаазиялық және Қиыр Шығыс-жұмылдыру бір айдан кейін Үкіметтің ерекше шешімімен жасырын түрде "үлкен оқу жиыны"деп жарияланды[61].

23 маусымда Бас қолбасшылық ставкасы құрылды (Жоғарғы Бас қолбасшылық ставкасы 8 тамыздан бастап). 30 Маусымда мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылды. Маусым айынан бастап халық жасағы құрылды. И. В. Сталин 8 тамызда Жоғарғы Бас қолбасшы болды.

Финляндия немістердің өз аумағынан тікелей соққы жасауға мүмкіндік бермеді, және Петсамо мен Салладағы неміс бөліктері шекараның өтуінен қалыс қалуға мәжбүр болды. Кеңес және фин шекарашыларының арасында эпизодтық атыс болды,бірақ жалпы кеңес-фин шекарасында тыныш жағдай сақталған. Алайда 22 маусымнан бастап неміс люфтваффе бомбалаушылар Германияға оралар алдында қосымша түзету базасы ретінде фин аэродромдарын пайдалана бастады. 23 маусым Молотов өзіне фин елшісін шақырды. Молотов Финляндиядан КСРО-ға қатысты оның позициясын айқын анықтауды талап етті, бірақ фин елшісі Финляндияның іс-қимылының түсіндірмелерінен бас тартты. 24 маусым Германия Құрлық әскерлерінің басышысы фин армиясының ставкасы кезінде неміс қолбасшылығының өкіліне нұсқауды жіберді, онда Финляндия Ладога көлінің шығысына қарай операцияның басталуына дайындалуға тиіс екенін айтты.[62] 25 маусым күні таңертең Кеңес қолбасшылығы Финляндияның 18 әуеайлағы бойынша 460 ұшақты пайдаланып жаппай әуе соққысын жасауға шешім қабылдады. 25 маусымда оңтүстік және орта Финляндия қалаларына, соның ішінде Хельсинки мен түріктерге КСРО-ның кең ауқымды әуе ұшуларына, сондай-ақ мемлекеттік шекарадағы кеңес жаяу әскері мен артиллериясының отына жауап ретінде Финляндия КСРО-мен соғыс жағдайында қайта тұратынын мәлімдеген[63]. 1939-1940 жылдардағы Кеңес — Фин соғысының қорытындылары бойынша ССРОға кеткен барлық территориялар бірқатар операциялар барысында фин әскері 1941 жылдың шілде-тамызының ағымында алды.

Венгрия ССРОға шабуылға бірден қатыспады және Гитлер Венгриядан тікелей көмекті талап етпеді. Бірақ Венгр билеуші шеңберлер Гитлердің аумақтық дау Румынияның пайдасына Трансильвании туралы шешуіне жол бермеу үшін Венгрияның соғысқа кіру қажеттігіне сендірді. 1941 жылы 26 маусымда Кеңес ӘДС Кошицаны бомбалау фактісі орын алды, бірақ бұл соғысқа кіру үшін Венгрияға casus belli (формальды себеп) берген Герман арандатуы болды деген пікір бар [64]. Венгрия 1941 жылдың 27 маусымында КСРО-ны жариялады. 1941 жылдың 1 шілдесінде Германияның нұсқауы бойынша венгриялық Карпат әскер тобы Кеңес 12-ші әскеріне шабуыл жасады. 17-ші германдық армияға бекітілген Карпат тобы КСРО-ның оңтүстік бөлігінің тереңіне қарай жылжыды. 1941 жылдың күзінде Германия жағындағы жауынгерлік іс-қимылдарды испан еріктілерінен көгілдір дивизия деп те бастады.

10 тамызда ГКО 1890-1904 жылы туған әскери міндеттілер мен 1922-1923 жылы туған әскерге шақырылушыларды Кировоград, Николаев, Днепропетровск облыстары мен Орлов облысының Людиново — Брянск — Севск аудандары аумағында жұмылдыру туралы қаулы шығарды[65]. 15 Тамызда бұл мобилизация Қырым АССР — на, 20 тамызда — Запорожье облысына, 8 қыркүйекте-Орлов және Курск облыстарының бірқатар аудандарына таралды. 1941 жылдың соңына қарай 14 млн-нан астам адам жұмылдырылған[61].

Сол уақытта неміс әскерлері әуеде және шекара маңындағы шайқаста стратегиялық бастаманы және үстемдікті басып алды Кеңес әскерлеріне жеңіліс туғызды.

РФ ҚК ресми нұсқасы бойынша КСРО-ның қайтарымсыз әскери шығындары 11 444 100 адамды құрайды,одан әскери қызметшілер қаза болды — 8 668 400 адам (6 818 300 солдаттар ұрыс, госпитальдарда және басқа да оқиғалар кезінде қаза болды, ал 1 850 100 адам тұтқыннан қайтып оралмады), оккупация аймағындағы азаматтық халықтың шығындары — 13 684 700 адам (оның ішінде: әдейі жойылып — 7 420 400 адам, Германияда мәжбүрлі жұмыстарда қаза болды-2 164 300 адам, аштықтан, аурулардан көмек — 4 100 000 адам). Бұл тізімге фронт маңындағы аудандарда, қоршаудағы және қоршалған қалаларда жаудың жауынгерлік әсерінен азаматтық халықтың үлкен, бірақ қиын санау енгізілген жоқ. Осылайша, Ленинград қоршауы кезінде 658 000 адам қаза тапты. Сталинградтың бомбалауы кезінде-40 000-нан астам адам. Он мыңдаған адам Севастополь, Одесса, Керчи, Новороссийск, Смоленск, Тула, Харьков, Минск және Мурманск бомбалауынан қаза тапты. 2015 жылы РФ Қорғаныс министрлігі келесі мәліметтерді жариялады: қайтарымсыз әскери шығындар-шамамен 12 000 000 адам, елдің жалпы адам шығыны (КСРО) — әскери қызметшілер мен азаматтық халық — 26 600 000 адам. КСРО-ның мүліктік шығындары елдің барлық ұлттық байлығының 30% - ға жуығын құрады.

Кеңес-герман майданында қызмет еткен Вермахттың, СС әскерлерінің және Германияның өзге де әскери құрылымдарының қайтарымсыз жоғалуы 7 181 100 адамды құрады. Германия одақтастары әскерлерінің қайтарымсыз шығыны жалпы алғанда 1 468 145 адамды құрады. Қайтыс болған сарбаздардың саны 4 270 700 және 806 000 адамды құрайды. Германия, Венгрия, Италия, Румыния, Финляндия және Словакияның жалпы демографиялық шығындары 11,9 млн адамды құрады.

КСРО Қарулы күштерінің және ось елдерінің шығыс майданындағы қайтымсыз шығындары-тиісінше 11 444 100 және 8 649 200 адам. Қатынасы қайтымсыз шығындарды шамамен 1,3:1 және одан кем[113]. Қайтымсыз жоғалтуға тұтқыннан оралмаған сарбаздар енгізілген: соғыс жылдары әскери тұтқындар саны тең болған кезде (4559000 Кеңес солдаттары және 4376300 неміс солдаттары) кеңес тұтқынынан 90,4% немесе 3956300 солдаттар, немістіктен — 45,2% немесе 2059000 солдаттар Отанына қайта оралды[110].

Кеңес халқының жеңіске қосқан үлесі КСРО-ның қарсыластарының да, одақтастарының да капиталистік экономикасымен салыстырғанда кеңестік Директивті экономиканың милитаризациялануының жоғары деңгейімен де анықталды. Атап айтқанда, Курск шайқасы жылында (1943) 4 есе артық Германияны балқытуда КСРО болатты танктерден 2,5 есе артық шығарды[114], бірақ сонымен бірге 1943 жылы КСРО танктерін жоғалтудан да германиялық екі есе артық асып түсті. Кеңес халқы физикалық өмір сүру шектерінде болған кезде, түрлі көздерде бензинге арналған карточкалар, папиросты қағаздың немесе француз алмаларының болмауы сияқты КСРО одақтас елдеріндегі соғыс уақытының қиыншылықтарының мысалдары келтіріледі.

Екінші дүниежүзілік соғыстағы КСРО-ның рөлі туралы Ресей және батыс тарихшыларының әртүрлі бағалауына қарамастан, олар Ұлы Отан соғысы Кеңес Одағының толық әскери-саяси, экономикалық және идеологиялық жеңісімен аяқталғанын түсінуде, тұтастай алғанда екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанын айқындады. Соғыстың негізгі оң нәтижесі нацистік Германия ыдырауы және оккупацияланған аумақтар мен Еуропа елдерінің нацизмнен босатылуы болды[101][102][103][104][105].

КСРО-ның неміс әскерлерінен босатылған аумақтарындағы, Шығыс Еуропа мен КСРО-ның Германия бейбіт өмірді жолға қою бойынша кең іс-шараларды өткізді: халықтың азық-түлікпен жабдықталуын қалпына келтіру, өндірістік қуаттарды қалпына келтіру, неміс және ұлтшыл астыртын барлық түрлерімен, мародерствомен, жергілікті халық тарапынан түрлі қылмыстық қылмыстармен, сондай-ақ Кеңес әскерлерінің жекелеген өкілдерімен аяусыз күрес жүргізді.[106][107][108].

Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 75 жылдығы мемлекеттік деңгейде өткізіледі. Жеңіс мерейтойына арналған ауқымды іс-шаралар өткізіледі.

Ақпан айында " Біз-Жеңістің мұрагерлеріміз!». Кеңес Одағының Батыры, генерал-майор И. В. Панфилов атындағы 8-ші гвардиялық атқыштар дивизиясы туының көшірмесімен бірге ол 11 мың километрді еңсеріп, еліміздің 24 қаласы мен 40 елді мекенге барады. Соңғы мақсат-Нұр-сұлтан қаласы. Онда жалау 5 мамырда кездеседі. 7 мамырда Қазақстан астанасында үлкен әскери шеру өтеді (12 наурызда COVID-19 пандемиясына байланысты жойылды).

Ұлы Отан соғысына қатысушыларға 250 мың теңгеден, оларға теңестірілген тұлғаларға 50 мың теңгеден төленді. Сондай-ақ барлығы мерейтойлық медальдармен марапатталады.